Halk arasında yaygın olarak kullanılan adıyla belden su alma, tıbbi adıyla lomber ponksiyon ilk kez 1891 yılında yapılmış olmasına rağmen günümüzde de tıpta vazgeçilemez tanı yöntemlerinden biridir. Bu yöntemde, omuriliğin etrafını çevreleyen omurilik sıvısınının tıbbi adıyla liquor cerebrospinalis’in incelenmesi hedeflenmektedir. Genellikle beyin omurilik sıvısı veya BOS olarak da adlandırılan bu sıvının incelenmesi ile ön planda sinir sistemi hastalıklarının tanısı hedeflenmektedir. Tıp dilinde bel bölgesi lomber bölge olarak adlandırıldığı için halk arasında belden su alma olarak adlandırılan yöntemin tıp dilinde karşılığı lomber ponksiyondur. Belden su alma yönteminin ve amaçlarının anlaşılabilmesi için bazı temel bilgileri aşağıda özetledim.

Beyin omurilik sıvısı (BOS) nedir?

Omurganın içinde bulunan omurilik, kafatasının içinde bulunan beyin ile birlikte merkezi sinir sistemini oluşturur. Gerek omuriliğin sinirlerini, gerekse beyni dış etkilerden ve darbelerden koruyabilmek için bu sinir dokusundan oluşmuş yapıların içinde ve çevresinde beyin omurulik sıvısı yani BOS bulunur. Günümüzde BOS’un bu temel görevi haricinde birçok farklı görevi de ayrıca tanımlanmıştır. Ancak konunun dağılmaması için bunlara değinmeyeceğim. BOS su gibi berrrak ve renksiz bir sıvıdır. Genellikle içinde çok az sayıda hücre bulunur. BOS’un şeker ve protein içeriği de kanımıza göre çok düşüktür. Vücudumuz sürekli olarak merkezi sinir sistemi içindeki yapılardan BOS üretmektedir. Bu üretilen BOS’un yaşa göre insan vücudunda belli bir miktarda tutulmasıda lenf sistemi tarafından sağlanmaktadır. Yani BOS’un fazla kısmı lenf sistemince emilmektedir. Sonuç olarak insan vücudunda BOS üretimi ve BOS’un emilmesi sürekli olarak devam eden dengeli bir süreçtir ve bu sürecin sonunda BOS miktarı her yaş için belli limitler içinde tutulur.

Hangi hastalıklarda belden su alınır?

Belden su alma yöntemiyle başta merkezi sinir sisteminin iltihabı hastalıkları olmak üzere, merkezi sinir sisteminin tümöral hastalıkları, immünolojik hastalıkları, kanamalı hastalıkları gibi bir çok hastalığın tanısının konması veya merkezi sinir sisteminde bu tarz hastalıkların olmadığının gösterilmesi amaçlanır. Bu hastalıkları isimleri ile birlikte sıralarsak; menenjit, ensefalit, multipl skleroz, Guillian Barré Strohl sendromu, meningitis karsinomatoza vb. sayılabilir. Belden su alma tabiri tıpta sık kullanılan lomber ponksiyon tabirini birebir karşılamamaktadır. Çünkü lomber ponksiyon sırf belden su almak için değil bazı kanser hastalıklarında, iltihabi hastalıklarda veya radyolojik yöntemlerde dışarıdan BOS’ a ilaç veya radyolojik madde vermeyi de kapsar. Ancak bu yazıda özellikle merkezi sinir sistemi enfeksiyonları temel alınarak konuşulduğu için, belden su alma olarak bilinen lomber ponksiyon uygulamasından söz edeceğim.

Belden su alma hangi hastalarda uygulanamaz?

Belden su alma uygulaması her hastada uygulanabilecek bir tanı yöntemidir. Ancak bunun bazı istisnaları vardır. Bu istisnaları kısaca şöyle özetlemek mümkündür:

  • Kafa içi basının artmış olduğu durumlar
  • Papil ödemi
  • Bel suyunun alınacağı bölgede ağır deri yarası “dekübitis”
  • Bel suyunun alınacağı bölgede yaygın iltihaplı doku
  • Omurganın belden su almaya imkan vermeyecek yapısal bozuklukları
  • Bel suyu alınacak bölgede oeteomiyelit denen kemik iltihabı
  • Uzamış kanama zamanı
  • Trombosit sayısı düşüklüğü
  • Pıhtılaşma bozuklukları

Bel suyu alınacak her hasta bu işlem öncesinde labaratuvar tetkikleri yapılarak ve göz dibine bakılarak yukarıda sıralanan istisnai durumlar açısından mutlaka tetkik edilir.

Belden su alma nasıl yapılır?

Omurga; boyun, göğüs, bel, kuyruk sokumu ve kuyruk sokumu ucu olarak beş ana bölümden oluşur. Yukarıda da belirttiğim gibi bel bölgesi tıp literatüründe lomber bölge olarak adlandırılır ve yapılan belden su alma işlemi bu yüzden lomber ponksiyon olarak adlandırılır. BOS alabilme işlemi hasta yatarken veya otururken yapılabilir. Lomber ponksiyon yapılırken hastanın arkasına geçilir ve lomber ponksiyonun yapılacağı bel bölgesi işaretlenir. Bel omurgası beş tane omurgadan oluşmakta olup lomber ponksiyon, lomber bölge omurları sırttan kalçaya doğru yani yukarıdan aşağıya doğru sayıldığında 3.- 4. omur arasından veya 4. ile 5. omur arasından yapılır. Genellikle tercih edilen 4. ile 5. omur arası bölgedir. Elle hastanın bel bölgesindeki ponksiyon yeri tespit edildikten sonra ponksiyonu yapacak olan kişi eline steril eldivenler giyer, ağzına cerrrahi maske takar ve sonra bu bölgeyi dezenfektan maddeler ile dezenfekte eder. Daha sonra atravmatik denen dokuyu az zedeleyen özel ince iğneler ile yukarıda belirtilen omur aralıklarından birine girilerek BOS alınır. BOS’un alınmasından sonra lomber ponksiyon iğnesi yerinden çıkarılır iğnenin girdiği yer üzerine birkaç dakika süre ile steril bir bezle basılır ve bantlanır.

Belden su almanın zararları var mıdır?

Erişkinlerde omurga içinde seyreden omurilik 1. ve 2. omur arasında sonlanır. Süt çocuklarında ise omurilik 2. ila 3. omur arasında sonlanmaktadır. Dolayısı ile lomber ponksiyon 3.-4. veya 4.-5. omur arasından yapıldığı için bu alanda omurilik bulunmamaktadır. O yüzden belden su alma yönteminde omuriliği zedelemek söz konusu olmaz. Lomber ponksiyon yapılan 3.-4. veya 4.-5. omur arasında BOS ile birlikte birkaç sinir lifi bulunmaktadır. Eğer lomber ponksiyonda bu sinirlere değilirse kişi bacağında kısa süreli gelip geçici ağrı hissedebilir. Ancak lomber ponksiyonun en sık karşılaşılan komplikasyonu özellikle lomber ponksiyon yapılan ergenlerin veya erişkinlerin %5’inde görülen şiddetli başağrılarıdır. Özellikle yatarken bu ağrının kaybolması bu ağrının karakteristiğidir. Lomber ponksiyon sırasında veya sonrasında karşılaşılabilecek sorunları şöyle özetlemek mümkündür:

Bazen karşılaşılabilen sorunlar:

  • Ufak kan damarlarının yaralanması. Bu yaralanmalar genellikle müdaheleyi gerektirmez ve kanama kendiliğinden durur. Büyük kanamaya neden olabilecek durumlar ise büyük kanamalara yatkınlığı olan hastalarda görülebilir. Bu kişilerde genellikle lomber ponksiyon yapılamayacak hastalar grubuna girer ve zaten baştan lomber ponksiyon yapılmaz.
  • Lomber ponksiyon sırasında iğne sinir köklerine değebilir ve bunun sonucunda iğneyi çekince kendiliğinden geçen kısa süreli bacak ağrısı oluşabilir
  • Başağrısı, bazen mide bulantısı veya sırt ağrısı görülebilir. Bu şikayetler genellikle belden su alma işleminden bir iki gün sonra ortaya çıkmakta olup birkaç gün sonra kendiliğinden geçer.

Nadir karşılaşılabilen sorunlar

  • Kulakta çınlama hissi, kulakta dolgunluk hissi olabilir, bunlar gelip geçici bulgulardır

Çok nadir kaşılaşılan sorunlar

  • İğnenin bel bölgesinden sokulduğu deri alanında enfeksiyon. Bu enfeksiyonlar antibiyotikli kremler ile kolaylıkla kontrol altına alınabilmektedir.
  • Gelip geçici çift görme gibi bulgular
  • Omurganın içinide kaplayan beyin zarı altında kan veya sıvı toplanması. Bu toplanan sıvılarda kendiliğinden vücutça emilip kaybolmaktadır.

Çok çok nadir görülen sorunlar

  • BOS alınan omurga bölgesinin iltihabı veya orada kanama. Bu tarz şikayetler günümüzde sterilizasyona dikkat edilerek önlenebilmektedir.
  • İstisnai durumlarda solunum ve dolaşım sistemi etkilenebilir. Ancak bu vakalar kafa içi basıncın artmış olduğu ve lomber ponksiyonun zaten yapılmadığı hasta grubu olup lomber ponksiyon öncesi her hastada yapılan göz dibi muayenesi veya bazı hastalarda yapılan tomografi ile kafa içi basınç artışı önceden tesbit edilebilmektedir.

Özellikle belden su alma konusunda bilgi sahibi olmak isteyen kişileri bilgilendirmek için yazılmış böyle bir yazıda oluşabilecek bütün sorunlara (komplikasyon) kısaca değinmek gerekli olmaktadır. Ancak yukarıda bu nedenle sıraladığım komplikasyonlar genellikle büyük çocuk ve erişkinlerde görülmektedir. Ayrıca günümüzde kullanılan; dokuyu koruyan ve az yıpratan özel ince iğneler, etkili ve yaygın şekilde kullanılan dezenfektan maddeler, her bel suyu alınacak hastada bel suyu almadan önce kafa içi basıncını veya diğer olası hastalıkları araştırılma imkanının olması gibi etmenler yukarıda sayılan komplikasyonları nerdeyse görülmez kılmıştır.

Hasta yakınlarının bilmesi gereken temel nokta bel suyu alma işlemi yapılmadan önce temel araştırmaların yapıldığı ve buna göre hastada belden su alınıp alınmayacağına karar verildiğidir. Bu işlem sırasında omurilik zedelenmesi, anomalili çocuklar haricinde mümkün değildir. Dikkatimi çeken bir nokta da belinden su alınacak çocukların yakınlarının çocuğun ilerde bu işlem nedeniyle kısır olabilme ihtimaline karşı taşıdığı endişeler olmaktadır. Böyle bir endişe yersiz ve temelsizdir.

Sonuç olarak her tıbbi işlem kendi içinde riskler taşır ancak günümüzün gelişmiş tıbbi imkanları kullanılarak ve yukarıda  kısaca özetlediğim temel noktalara uyularak lomber ponksiyon  başarılı bir şekilde uygulanmaktadır.