Kaos GL Derneği Eğitim Çalışma Grubu, ders kitaplarındaki heteronormatif ve cinsiyetçi kalıpları ortaya koyan bir inceleme raporu hazırladı.
Kitaplar, metinler ve görseller ayrı ayrı olmak üzere şu başlıklar altında incelendi: Kadın erkek figür sayısı, kadın karakter sayısı, LGBTİ bireylerin görünürlüğü, heteroseksüel aile yapısı, kadın rolleri, erkek rolleri, kadın (çocuk) görev ve özellikleri, erkek (çocuk) görev ve özellikleri, zaman-mekân bağlamı, muhafazakâr yapıya uygun kılık kıyafet, duruşlar ve oturuş biçimleri, kitaptaki metinlerin başlıkları.
İnceleme sonucunda paylaşılan sonuçlar şöyle:
Boşanmış çift örneği çok az
Aile sunumu, anne, baba, çocuktan oluşan “heteroseksüel aile” biçiminde, çocuklar ise genel olarak bir kız bir oğlan çocuğu şeklinde verilmiştir. Yer yer geniş aileye yer verilmiş ve ailede bağların sıkı olması vurgulanmıştır. İncelenen kitaplarda çizilen aile portrelerinin birbirine benzediği gözlenmektedir. İki örnek dışında boşanmış heteroseksüel aile bulunmamaktadır. Anneden yaşça büyük kır saçlı bir baba her aile portresinde bulunmaktadır. Ailenin ortak zaman paylaştığı mekânlar genelde yemek masası ve oturma odası olarak verilmiş, zaman zaman sokakta ve alışverişte resmedilmişlerdir. Tiyatro vb. etkinliklerden az sayıda bahsedilmektedir; ancak mekân olarak gösterilmemiştir.
Dersimiz: Heteroseksüel ailenin önemi
Eve gelen misafirler de heteroseksüel başka aileler olarak verilmiştir. Heteroseksüel ailenin önemine ve biricikliğinin kabulüne dair kitaptaki örnek cümleler şu şekildedir:
“Annemin ve babamın sevgisi sarıyor bizi, sarıyor evimizi, lay lay lom.” (İlköğretim Hayat Bilgisi 2. Kitap, 1. Sınıf / sf 95.)
“Biz kaya ailesiyiz. Bizim ailemizde dayanışma çok önemlidir.” (İlköğretim Hayat Bilgisi 2. Kitap, 1. Sınıf / sf 91.)
“Annemin sevgi dolu kucağında 6 aylık iken.” (İlköğretim Hayat Bilgisi 2. Kitap, 1. Sınıf sf. 84)
“Aslı’nın ailesinde herkes sevgi, saygı, hoşgörü ve dayanışma içerisinde birbirlerine yardım ederler.” (İlköğretim Hayat Bilgisi 2. Kitap, 1. Sınıf sf. 88)
“Her canlının bir yuvaya ihtiyacı var. Kedi ve yavrularının yuvaları olmadığı için üşüyorlar.” (İlköğretim Hayat Bilgisi 2. Kitap, 1. Sınıf sf. 76)
“Siz de kendi aile fotoğraflarınızı inceleyiniz. Aile büyüklerinizin çocukluğu ile kendinizinkini karşılaştırarak benzerlik ve farklılıkları sınıf içinde tartışınız.” (Hayat Bilgisi 3 Çalışma Kitabı 1)
“Ali annesinin, babasının ve kendisinin özelliklerini şöyle ifade etti…” (Hayat Bilgisi 2 Çalışma Kitabı 2)
“(Dedemin) Annesi anneannemin evin tek kızı olduğunu öğrenince istemeye cesaret edememiş. Anneannem ve dedem birbirlerini görmüşler. Anneannemin annesi de ’Bu işe ne dersin?’ diye sormuş. O, dedemle evlenmek istiyormuş ama babasının bu işe evet demesini beklemiş.” (İlköğretim Sosyal Bilgiler Kitabı sf. 36)
Kadınlar evde, erkekler işte…
İncelenen ders kitaplarında kadının rol ve görevlerinin heteroseksist ve cinsiyetçi aile yapısı ile uyuştuğu gözlenmiştir. Kadınlar evde çocuğun problemleriyle ilgilenmekte, bunun yanı sıra evin düzenli tutulması ve tertibi, babanın aldığı kararları çocuklara bildirme, evin ihtiyaçlarını listeleme gibi görevleri vardır. İş hayatındaki kadınlar genelde öğretmen ya da hemşire olarak gösterilmiştir.
Kadın, savaşta yardım eden konumda verilmiştir. Muhafazakâr bir giyim biçimine sahiptir. Yeri üçlü koltukta çizilmiştir ve her an yerinden doğrulacak gibi oturtularak gösterilmiştir. Yüz ifadesi genel olarak gülümser biçimde çizilmiştir. Duyguları ifade eden cümlelerde özneler kadın olarak belirlenmiştir. Kadınların görevleri, duygularını ifade etmeleri ile ilgili cümlelerden örnekler şu şekildedir:
“Eline sağlık anneciğim.”( Sf. 82)
“Aa! Yemeğe tuz değil şeker atmışım.”( Sf. 93)
“Aa! Bugün yıkanması gereken çamaşırlar vardı. Suyun temizliğimiz ve sağlığımız için önemini daha iyi anladım.” (sf. 100)
“Bulaşıklar makinede kaldı. Elektrik kısa sürede gelmezse dolaptaki yiyecekler de bozulabilir.” (sf. 101)
“Ali, Ayşe yemek hazır.” (sf. 128)
“Makarna suyu kaynadı.” (İlköğretim Hayat Bilgisi Ders ve Öğrenci Çalışma Kitabı sf. 80)
“Okul hazırlığını yaptın mı?” (Hayat Bilgisi 3 Çalışma Kitabı 1)
“Çok sevindim. Öyleyse yarın taşınmak için hazırlıklara başlayabiliriz.”(Hayat Bilgisi 2 Çalışma Kitabı 2)
“Çorbanı bitirdiysen tabağını ver de ıspanak yemeği koyayım.” (16)
“Efendi babası misafiri çok severmiş. Yemekli, yatılı misafirleri çok olurmuş. Aynı şehirde yaşayan akrabalar, arkadaşlar ve dostlar bile misafirliğe yatılı olarak gelirlermiş. Ev işlerini evin genç kızları, gelinleri yaparmış. Ev işleri çok zaman almasına rağmen konu komşu ziyaretine de ayıracak zaman kalırmış.” (İlköğretim Sosyal Bilgiler Kitabı sf. 37)
“Kıvanç: Oya’nın uykusu gelmiş. Bence Oya, Şerife Bacı’nın bebeği olsun. Kundaklayalım? Kağnıya yatıralım.
Hatice: Kıvanç, Arda’yla mı yarışıyorsun? Oya’nın morali bozuk, babaannesi rahatsızmış.
Oya: Aklım babaannemde. Babam onu bugün doktora götürdü. Sürekli başı dönüyor, dengesini kaybedip düştüğü bile oldu.
Kıvanç: Gözlerim yaşardı. Bu ne büyük sevgi! Bence oyunun en başarılı oyuncusu sen olursun. Üzgün rolünü çok iyi oynuyorsun.” (İlköğretim Sosyal Bilgiler Kitabı sf.20, 21, 22, 23)
Erkek gün içinde evde değil işte verilmiştir. Aile içinde edindiği sorumluluklar, tamirat işleri, bütçe için para kaynağı olma şeklinde örneklenmiştir. Çocukların eve kaçta girip çıkacağı gibi sorunlarla anne değil babanın ilgilendiği; genelde erkeklerin duygusuz bir yüz ifadeleri olduğu; tekli koltuğa oturduğu görülmektedir. Trafik polisi, şoför gibi meslek elemanları erkekler içinden seçildiği görülmektedir. Ayrıca, kitaplardaki görsellerde erkekler de muhafazakâr giyim içinde verilmiştir. Erkek rol ve görevleri heteroseksüel erkek imajının dışında verilmemiştir.
“Yemek saatine yetiştin.” (İlköğretim Hayat Bilgisi 2. Kitap sf. 82)
“Yavrum, Kurtuluş Savaşı’nı Atatürk’ün önderliğinde Türk milletinin yardımlaşma ve dayanışmasıyla kazandık.” (Sf. 89)
“Kazancımıza göre bütçemizi hazırlarız. Bütçemize göre de öncelikli ihtiyaçlarımızı ve isteklerimizi alırız.” (Sf. 103)
“Oyun oynarken ben de hatalar yaptım. Üzülme. Maçlarda futbolcular da hata yapıyor. Herkes hata yapabilir.” (Sf 26. İlköğretim hayat bilgisi ders ve öğrenci çalışma kitabı 1)
“Okulu yönetirim.” (Sf. 55 İlköğretim hayat bilgisi ders ve öğrenci çalışma kitabı 1)
“İhsan Bey’in yeni aldığı fotoğraf makinesinin ayarları bozulmuştu. Kullanma kılavuzuna bakarak fotoğraf makinesinin ayarını yapmak istiyordu.” (Hayat Bilgisi 3 ÇK1)
“Müjde, yeni evimizin yapımı tamamlandı. İstediğimiz zaman taşınabiliriz.” (Hayat Bilgisi 2 ÇK2)
“Erkekler çiftçilik yapar, kadınlar ise daha çok ev işleri ile uğraşırlarmış.” (İlköğretim Sosyal Bilgiler Kitabı 1. Sınıf 36)
“Hilal: Kısa bir tiyatro oyunu hazırlayalım. Milli Mücadele sırasında yaşanan güçlükleri, yapılan fedakârlıkları anlatalım. Milli Mücadele’nin birçok kahramanı var. Bunlardan biri de Kastamonulu Şerife Bacı.
Arda: Ne harika bir fikir! Şimdiden çok yoruldum. Daha kolay bir gösteri bulamaz mıydınız?” (İlköğretim Sosyal Bilgiler Kitabı)
“Kızlar bakımlı olmalılar”
Kız çocukları genel olarak bebeklerle oynarken resmedilmişlerdir. Duygu ifade eden metinlerde yer almışlardır. İncelenen metinlerde kız çocukları yaramazlık yaparken ve ağabeyleri tarafından uyarılırken; aile gözetiminde oturma odasında ders çalışırken; annelerinin etrafında ve ev aletlerinin kullanımına ilgi duyarken; bale ve jimnastik ile uğraşırken verilmişlerdir. Metinlerde, bakımlı olmalarına dair vurgular bulunmaktadır. Diğer çocuklarla temas halinde verilmemiştir.
“Saçlarımı çok güzel buluyorum. Kendime özen gösteriyorum. Çünkü kendimi seviyorum.” (İlköğretim hayat bilgisi ders ve öğrenci çalışma kitabı 2. Kitap)
“Bebeğimin adı Zeynep. Zeynep bebeklik oyuncağım. Zeynep’in sarı saçlarını, ela gözlerini çok seviyorum. Üzüntülerimi, sevinçlerimi Zeynep’e anlatıyorum.” (İlköğretim hayat bilgisi ders ve öğrenci çalışma kitabı 1 Sf. 106)
“Bebeğime tasarladığım elbise çok güzel oldu.” (İlköğretim hayat bilgisi ders ve öğrenci çalışma kitabı 2. Kitap Sf. 121)
“Annesi Başak’a güzel bir oyuncak bebek almıştı.” (Hayat Bilgisi 3 Çalışma Kitabı 1)
“Ayşe ve arkadaşları bahçede ip atlıyorlardı.” (Hayat Bilgisi 2 Çalışma Kitabı 2)
Futbol ve buna benzer kinestetik aktivitelerde erkek çocukların yer aldığı ve aynı zamanda tamirat işlerine de ilgi duydukları gözlenmektedir. Erkek çocukları, yaratıcı düşünme becerisine sahip, sorunlara akılcı çözümler bulan, bilgilendirici, araştırmacı gibi niteliklerle verilmiştir.
“Spor yapmayı çok seviyorum. Sağlıklı besleniyorum. Görünüşümden belli oluyor değil mi?” (İlköğretim hayat bilgisi İkinci kitap sf 85)
“Dedeciğim, Kurtuluş savaşını nasıl kazandık?” (sf. 89)
“Anne arızayı buldum.” (Sf. 96)
“Turgut her teneffüse çıkışta kapıyı tekmeliyor.” (Hayat Bilgisi 3 Çalışma Kitabı 1)
“Ömer de gözlemleri sonucunda, uzun zamandır hayalini kurduğu bisikleti almaya karar verir.” (Hayat Bilgisi 2 Çalışma Kitabı 2)
Erkekler tekli, kadınlar üçlü koltukta
Resimlerde gündüz ev dışındaki mekânlar, gece ise ev kullanılmıştır. Kadın ya kocasıyla dışarıda ya da çocuklarıyla, tek başına evde çizilmişlerdir. Çalışan kadın da sadece iş yerindeyken resmedilmiştir. Babalar gündüz işte, çocuklar okulda, akşam ise evde resmedilmişlerdir. Mekânlar ev, park, sokak, hayvanat bahçesi, market gibi yerlerdir; farklı ortamlar ve aktiviteler resmedilmemiştir.
Kitaplarda kullanılan resimlerde genelde kadınlar diz altı etek gömlek ve kazakla; erkekler ise kazak içine gömlek ve pantolon giymiş şekilde resmedilmişlerdir.
Kadınlar ve erkeklerin resimlerde çizilen mekânları ve eşyaları kullanımlarına bakıldığında, erkeklerin tekli koltuğa bir kolunu uzatmış biçimde, kadınların ise üçlü koltuğa her an kalkacakmış gibi oturdukları gözlenmektedir. Resimlerde, aile içinde ve diğer insanlarla bedensel temas bulunmamaktadır.
Sıcacık (heteroseksüel) yuvamız…
Kitaplarda yer alan başlıkların bazıları ise şu şekildedir: Benim Eşsiz Yuvam, Benim Ailem, Ailem Bana Özel, Evimdeyim Güvendeyim, Bizim Değerlerimiz, Mutlu Bir Aileyiz, Sıcacık Yuvamız. Bu başlıklar altında konuların, heteroseksüel ve anne, baba ve çocukların olduğu aile üzerinden açıldığı gözlenmektedir. “Benzerliklerimiz ve Farklılıklarımız” başlığı altında cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği çeşitliliklerine yer verilmediği gözlenmektedir. “Bedenimle Mutluyum” başlığı altında kişisel bakım ve sağlık konularına değinilmiştir. “Bir Üzüldüm Bir Sevindim” başlığı kadın bir karakter üzerinden verilmiştir.
Hayat Bilgisi 1 kitabında incelediğimiz kadın resim sayısı 318, erkek resim sayısı 631’dir. Hayat Bilgisi 2 adlı kitapta kadın resim sayısı 179 erkek resim sayısı 377’dir. Hayat Bilgisi 3 adlı kitapta kadın resim sayısı 313, erkek resim sayısı 281’dir. Sosyal Bilgiler adlı kitapta kadın resim sayısı 202, erkek resim sayısı 488’dir.
Kitaplarda bir hikâyenin üzerinden anlatıldığı karakterlerde kadın karakter sayısı üstünlüğü tek bir kitapta bulunmaktadır. Hayat Bilgisi 1- 1. Kitap 1 kadın 2 erkek; Hayat Bilgisi 1- 2. Kitap 2 kadın 5 erkek ve Hayat Bilgisi 2 adlı kitapta 8 kadın 21 erkek karakter bulunmaktadır.
İncelenen Kitaplar:
Hayat Bilgisi 1 Ders ve Öğrenci Çalışma Kitabı. Dalkılıç H. ve Gölge N. (2011-2. Baskı). Dergah Ofset. İstanbul.
Hayat Bilgisi 2 Ders ve Öğrenci Çalışma Kitabı. Özdemir A. ve Çınar F. (2012-3. Baskıya Ek). Saray Matbaacılık. Ankara.
Hayat Bilgisi 3 Ders ve Öğrenci Çalışma Kitabı. Eren Ö.E. ve Doğan N.C. (2012-3. Baskı). Saray Matbaacılık. Ankara.
Sosyal Bilgiler 4 Ders ve Öğrenci Çalışma Kitabı. Kaya M.K. ve diğerleri. (2011-2.Baskı). Semih Ofset. Ankara.
İnceleyenler: Ayşe Panuş, Berna Savcı, Ertan Öncü, Halide Abbak, Meltem Irmak, Nazmi Kaya, Remzi Altunpolat, Tuğçe Aslan.
***
Rapor daha önce kaosgl.org‘da yayımlanmıştır.
